Wie in de westerse wereld zou durven suggereren dat de oorlog in Oekraïne, gedeeltelijk, voortkomt uit een arrogantie die door Rusland wordt gezien als een bedreiging? Emmanuel Todd neemt in “La Défaite de l’Occident” dit iconoclastische standpunt in. Zijn essay, dat balanceert tussen gedurfde analyse en controversieel pamflet, werpt een kritisch licht op een Westen dat zichzelf in vraag stelt. Met bijtende ironie over het westerse zelfgenoegzame wereldbeeld wijst Todd op het verval van twee pijlers: de natiestaat, verzwakt door de globalisering, en een religieus-culturele ondergrond die is vervangen door een destructief individualisme. Door deze lens daagt Todd ons geloof in een zogenaamd universele morele en democratische superioriteit uit.
Een veerkrachtig en complex Rusland
Vaak afgeschilderd als achterlijk, heeft Rusland zich na de chaos van de jaren 1990 verrassend hersteld. Onder leiding van Poetin heeft het land zijn soevereiniteit herwonnen, sociale en economische indicatoren verbeterd, en zijn kracht versterkt in strategische sectoren zoals landbouw en ingenieursopleidingen. Todd omschrijft Rusland als een “autoritaire democratie”: een systeem waarin volkssteun daadwerkelijk aanwezig is, ondanks gemanipuleerde verkiezingen, en waar politieke dynamieken afwijken van het westerse model.
Oekraïne: tussen dualiteit en spanningen
Verre van de eenvoudige belichaming van westerse waarden, wordt Oekraïne beschreven als een product van de ineenstorting van de Sovjet-Unie: een amalgaam van westerse en Russische culturen. De politieke elite, afkomstig uit de Oekraïense taalgebieden, contrasteert met een grotendeels naar Rusland gemigreerde, Russischtalige middenklasse. Deze slecht beheerde dualiteit heeft bijgedragen aan de huidige spanningen.
Het Westen: tussen verzwakking en desoriëntatie
Duitsland, ooit de industriële motor van Europa, is vastgelopen in zijn energiebeleid, dat leidde tot een dubbele afhankelijkheid: eerst van Rusland en vervolgens van de Verenigde Staten. Dit heeft de autonomie van het land ondermijnd en zijn industriële toekomst bedreigd. Groot-Brittannië, op zoek naar identiteit sinds de val van zijn imperium, wordt gesymboliseerd door de Brexit: een poging tot autonomie die eerder een teken is van leegte. Het land lijkt nu niet meer dan een verzwakte vazal van Washington. De Scandinavische landen, hoewel economisch succesvol, zien hun traditionele waarden eroderen en sluiten zich meer aan bij het westerse blok, waarbij Denemarken en Noorwegen vaak als strategische relais voor de VS dienen. De Verenigde Staten zelf, ooit een symbool van vooruitgang, hebben hun glans verloren. Wat vaak wordt gezien als het triomfalisme van de Koude Oorlog – de val van de Berlijnse Muur – was misschien eerder het onvermijdelijke uiteenvallen van een uitgeput Sovjetsysteem dan een echte overwinning van het Westen. Maar de illusie van superioriteit leidde tot stilstand: de VS zijn verzand in oligarchisering, politieke polarisatie en het verval van hun democratische instellingen en ze blijken niet in staat Oekraïne te steunen.
Een controversieel boek
Door een gebrek aan wetenschappelijke nauwkeurigheid, ideologische vooringenomenheid en historische kortzichtigheid roept het boek terechte kritiek op. Todd baseert zich op discutabele concepten zoals de impact van gezinsstructuren en de verdwijning van het protestantisme, terwijl hij bredere historische en culturele contexten negeert. Zijn stelling dat het verval van de VS te wijten is aan een religieus vacuüm, negeert de groeiende invloed van radicale evangelische bewegingen die bijdragen aan politieke polarisatie. Het boek wordt ook bekritiseerd vanwege ideologische raakvlakken met retoriek van radicaal-rechtse stromingen en zijn eigen interpretatie van het begrip democratie. Het flirt soms met Russische propaganda, bijvoorbeeld rond de thema’s russophobia, terwijl het belangrijke kwesties zoals corruptie en mensenrechtenschendingen over het hoofd ziet.
Een uitnodiging tot reflectie en kritisch denken
Ondanks zijn tekortkomingen daagt “La Défaite de l’Occident” Europa uit om zijn zwakheden, zijn afhankelijkheid van de VS, en de illusie van zijn morele hegemonie onder de loep te nemen. Het biedt een ongemakkelijke, maar noodzakelijke spiegel, op een moment waarop onze democratische waarden afbrokkelen en vaak slechts lege concepten lijken. Democratie betekent immers ook kritisch naar onze eigen instellingen durven kijken. Een lezing die vraagt om een scherpzinnige en kritische blik.
« L’une des grandes illusions des années 1960 – entre révolution sexuelle anglo-américaine et Mai 68 français – fut de croire que l’individu serait plus grand une fois affranchi du collectif. C’est tout le contraire. L’individu ne peut être grand que dans une communauté et par elle. Seul, il est voué par nature à rétrécir. Maintenant que nous sommes libérés en masse des croyances métaphysiques, fondatrices et dérivées, communistes, socialistes ou nationales, nous faisons l’ expérience du vide, et nous rapetissons. »
